تهرانی‌ها عادت کرده بودند وعده راه‌اندازی مترو در تهران را بشنوند اما اقدامی نبینند. نخستین باری که زمزمه ساخت وسیله‌ای برای حمل‌ونقل شهری در شکل و شمایل مترو در تهران مطرح شد مربوط به زمان ناصر‌الدین شاه است که امتیاز تراموای شهری را به بارون ژولیوس دورویترز فرانسوی واگذار کرد. اما تقدیر بر آن بود که تهران حدود یک قرن بعد صاحب مترو شود. البته در فاصله سال‌های سکوت مترو، هر چند سال یک‌بار طرح‌هایی برای مترو ارائه می‌شد تا اینکه در سال 1377 نخستین مسیر قطار شهری تهران از مبدا ایستگاه صادقیه به سمت کرج حرکت کرد. از 12 سال پیش تاکنون اما روند توسعه مترو شکل دیگری به‌خود گرفته است. توسعه شبکه قطار شهری تهران به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین شبکه‌های حمل‌ونقل عمومی مورد توجه قرار گرفت و این شد که تونل‌های مترو یکی پس از دیگری حفر شدند تا امروز تهران شاهد فعالیت 4 خط مترو به طول 125 کیلومتر و 70 ایستگاه در حال بهره‌برداری باشد. اما ساخت چنین شبکه بزرگی احتیاج به منابع مالی قوی دارد. البته نباید فراموش کرد که متروی تهران برخلاف آنچه طی هفته‌های گذشته مطرح شد، یکی از ارزان‌ترین متروهای ساخته شده در جهان است.
مترو به‌عنوان یکی از ایمن‌ترین، به صرفه‌ترین و سریع‌ترین وسایل حمل‌ونقل درون شهری از حدود 100 سال پیش در شهرهای مختلف جهان به کار گرفته شده است و شهرهای لندن، بوداپست، پاریس، نیویورک و مسکو را می‌توان شهرهای پیشگام در استفاده از این وسیله حمل‌ونقل ریلی دانست.
ساخت مسیر حرکت قطارهای مترو در دالان‌های زیرزمینی هزینه‌های مختلفی را به‌دنبال دارد که گاهی سر به‌فلک می‌کشند اما از آنجایی که ساخت این وسیله و مزیت‌های پس از آن برای مسئولان کشورها مهم است در نتیجه هزینه‌های بالای ساخت مترو را هم قبول می‌کنند.
در ایران نیز مجوز ساخت و راه‌اندازی خطوط مترو برای اولین‌بار در قوانین کشور در سال 54 ، مطرح شد و به تصویب رسید و با این تصویب به شهرداری اجازه داده شد تا به ساخت و بهره‌برداری از مترو بپردازد. همچنین در این قانون دولت به‌عنوان تأمین‌کننده اصلی منابع مالی مورد نیاز برای ساخت و بهره‌برداری مترو مشخص شد.
در سال‌های اخیر نیز توسعه فراوانی در خطوط مترو صورت گرفته است به‌نحوی که در هر فصل از سال مردم شاهد آماده‌سازی و بهره‌برداری از ایستگاه‌ها و مسیرهای جدید خطوط مترو در تهران بوده‌اند. استقبال روزافزون شهروندان از این وسیله ارزان حمل‌ونقل درون شهری نیز موید این مطلب است که مترو توانسته جای خود را میان شهروندان تهرانی بازکند.
این استقبال در ماه‌های اخیر و با توجه به نزدیک شدن زمان هدفمندی یارانه‌ها شدت بیشتری به‌خود گرفته است تا جایی که گاهی ازدحام شهروندان موجب بروز مشکلات و تاخیر در مسیر حرکت قطارهای مترو می‌شود. این ازدحام مردم در ایستگاه‌های مترو با آغاز سال تحصیلی جدید نمود بیشتری پیدا کرد به‌طوری که جعفر ربیعی، مدیرعامل شرکت بهره‌برداری مترو تهران با اشاره به افزایش 15 درصدی آمار مسافران مترو از ابتدای مهرماه امسال نسبت به‌مدت مشابه سال گذشته گفت: افزایش تعداد مسافران و ازدحام در پیک کاری صبح و عصر مشکلات زیادی را در حمل‌ونقل عمومی ایجاد کرده است.
وی در ادامه افزود: به‌دلیل تاخیر دولت در پرداخت یک میلیارد تومانی اعتبار مصوبه مجلس برای ترخیص واگن‌های مترو، همچنان با حجم بالای مسافر و ترافیک در قطار شهری مواجه هستیم که درصورت تأمین اعتبارات مصوب شده و ورود واگن‌های جدید دیگر شاهد تاخیرها، ترافیک و تراکم مسافر نخواهیم بود.
مترو متری چند؟
اما پس از نیم‌نگاهی به اوضاع متروی تهران، باید بررسی کرد که این شبکه جوان حمل‌ونقل شهری در تهران در چند سال اخیر با چه مشکلاتی ساخته شده و هزینه ساخت آن چقدر بوده است؟ آیا اینکه مطرح می‌شود متروی تهران با هزینه 5 هزار و 700میلیاردتومانی ساخته شده و می‌شد با این هزینه، مترویی بهتر ساخت صحت دارد؟
از ابتدای شروع به ساخت مترو تمام وجوه مصرف شده که از طرق مختلف به شرکت متروی تهران و حومه رسیده است بالغ بر 3 هزار و 773 میلیارد تومان است. اما برای بررسی بیشتر باید دید که هزینه ساخت مترو در تهران که اکنون دانش فنی آن نیز بومی‌سازی شده و موجب اشتغال به کار بخش زیادی از نیروی مهندسی و متخصص ایرانی شده چقدر بوده است. برای این کار احتیاج به حساب و کتاب‌های خیلی پیچیده و دشوار نیست و می‌توان هزینه مورد نیاز را با احتساب مخارج فعلی به دست آورد.
در حال حاضر خطوط 3، 6 و 7 به طول 100 کیلومتر در حال ساخت هستند که طبق اعلام کارشناسان تاکنون در این خطوط حداقل 370 میلیاردتومان هزینه شده است که دربرگیرنده هزینه راه‌اندازی ایستگاه‌ها نیز می‌شود. با یک ضرب و تقسیم ساده می‌توان متوجه شد که در حال حاضر برای هر کیلومتر مترو در تهران مبلغی برابر 30 میلیون دلار هزینه می‌شود. ضمن اینکه هزینه احداث مترو در شهری مانند دوبی با نصف ظرفیت مترو تهران به ازای هر کیلومتر بیش از 75 میلیون دلار بوده است و هم‌اکنون در کشورهای شرقی و غربی احداث مترو با ظرفیتی مشابه متروی تهران حداقل به ازای هر کیلومتر 100 میلیون دلار در نظر گرفته می‌شود.
همه این موارد در حالی است که در ارائه جدول هزینه 5 هزار و 700 میلیارد تومانی برای ساخت متروی تهران به جدولی استناد شده است که در آن انواع مختلف تسهیلات در سال‌های گذشته منظور شده و حتی برای تدقیق، در ارائه ارزهایی که در سال‌های گذشته به نرخ‌های 100، 175 و 300 تومان مورد استفاده واقع شده، با نرخ 900 تومان منعکس شده است. بد نیست این نکته را هم بدانید که مناقصات بین‌المللی برگزار شده و قیمت‌های اعلامی توسط پیمانکاران اروپایی، کره‌ای و چینی برای ساخت مترو مبالغی حدود 60 تا 100 میلیون دلار در هر کیلومتر است.
اعتبارهای قطره‌چکانی
این تنها مواردی نیست که می‌توان با استناد به آنها هزینه دقیق ساخت متروی تهران برای هر کیلومتر را به دست آورد. در حال حاضر ساخت خطوط 3 و 7 در اختیار شرکت توسعه حمل‌ونقل ریلی گسترش وابسته به دولت و همچنین قرارگاه خاتم‌الانبیا قرار دارد که این دو نیز می‌توانند شاخص مناسبی برای قیمت ساخت مترو باشند.
متروی تهران با طول شبکه 107 کیلومتر رتبه بیست و یکم را بین قطارهای شهری کشورهای جهان دارد و از نظر تعداد جابه‌جایی مسافر در روز نیز در بین متروهای بالای یک‌میلیون جابه‌جایی در روز قرار دارد. از نظر فاصله زمانی حرکت بین قطارها هم اگر طبق برنامه‌ریزی‌ها زمان 2 دقیقه محقق شود، متروی تهران جزو 10 متروی اول جهان خواهد بود.
اما در بررسی آخر باید دوباره به ابتدای گزارش نگاهی انداخت. مردم از متروی تهران استقبال کرده‌اند و آن را بهترین و ارزان‌ترین وسیله حمل‌ونقل درون شهری می‌دانند. همچنین در آستانه هدفمند کردن یارانه‌ها یکی از مهم‌ترین تغییرات رفتاری مردم پس از اجرای این طرح روی آوردن بیشتر به سمت استفاده از حمل‌ونقل عمومی و به‌خصوص مترو خواهد بود. طبیعی است در چنین وضعیتی سیستم مترو با سیل مراجعه‌کنندگان مواجه شود که مشکلات عدیده‌ای در این زمینه به‌وجود خواهد آمد.
حالا باید دید با توجه به تحقق 69 درصدی بودجه متروی تهران در سال 87 و همچنین پرداخت 160 میلیارد تومانی از بودجه 230 میلیاردی مترو از سوی دولت برای سال 88، آیا پیمانکاران خارجی هم با چنین وضعیتی اقدام به ساخت مترو در تهران می‌کردند؟ آن هم در شرایطی که هزینه نهایی آن کمتر از 30 میلیون دلار برای هر کیلومتر باشد.
